Τι έμαθαν οι αρχαίοι από το ηφαίστειο της Θήρας

Σταδιακά, σαν να το σήκωναν με μοχλό, αναδύθηκε το νησάκι που σήμερα βλέπουμε κοντά στην καλντέρα της Σαντορίνης, κατά την έκρηξη του ηφαιστείου περί το 197 π.Χ. Αυτό λέει ο αρχαίος γεωγράφος Στράβων προσπαθώντας να απαλλάξει από δεισιδαιμονίες και προλήψεις τα φυσικά φαινόμενα και να ενισχύσει το κύρος της γεωγραφίας ως επιστήμης. Παρόλα αυτά, ακόμη και οι πιο πραγματιστές της εποχής του, οι κατ’ εξοχήν θαλασσοκράτορες Ρόδιοι, έσπευσαν να ιδρύσουν ιερό στον Ποσειδώνα επάνω στο νεοδημιουργηθέν νησάκι για να τον εξευμενίσουν.
Όπως θα πει σήμερα το βράδυ στην Αρχαιολογική Εταιρεία ο Χρήστος Ντούμας, ανασκαφέας του Ακρωτηρίου Θήρας, στην ομιλία του με θέμα «Το ηφαίστειο της Θήρας και η συμβολή του στον πολιτισμό του Αιγαίου» ο θεμελιωτής της ελληνικής αρχαιολογίας, ο Χρήστος Τσούντας, αποδίδει σε έκρηξη του συγκεκριμένου ηφαιστείου και τη γέννηση του μύθου της Χιμαίρας. Ως γνωστόν η Χίμαιρα ήταν θαλάσσιο τέρας με κατσικίσιο σώμα και τρία κεφάλια: λιονταριού μπροστά, κατσίκας στη ράχη, ενώ η ουρά του κατέληγε σε φίδι. Το μεσαίο, το κατσικίσιο κεφάλι ξεφυσούσε φλόγες. Ο Τσούντας, λοιπόν, υποστηρίζει ότι κατά τη διάρκεια των εκρήξεων άνθρωποι που ήσαν συνηθισμένοι «να βλέπουν παντού την ενέργειαν εμψύχων όντων», έπλασαν με τη φαντασία τους ένα πελώριο θηρίο που φώλιαζε στη θάλασσα της καλντέρας. Στα τρία κεφάλια της Χιμαίρας βλέπει τα τρία ανοίγματα της καλντέρας. Στο μεσαίο κεφάλι βλέπει τον κεντρικό κρατήρα του ηφαιστείου, που με τις πύρινες φλόγες του προκαλούσε αστραπές. Στον φόνο της Χιμαίρας ο Τσούντας βλέπει την κατάπαυση των ηφαιστειακών εκρήξεων. Και ίσως δεν είναι τυχαίο ότι τον ρόλο αυτό οι αρχαίοι τον επεφύλαξαν στον γιο του γαιηόχου Ποσειδώνα, τον Βελλεροφόντη. Ακόμη και ο τρόπος, με τον οποίο εξοντώθηκε το θηρίο είναι ενδεικτικός. Ιππεύοντας το άλογο του Ηλίου, τον Πήγασο, ο Βελλερεφόντης πέταξε επάνω από την Χίμαιρα εκσφενδονίζοντας μια μπάλα μολύβι μέσα στο μεσαίο στόμα που έβγαζε τις φλόγες. Το μολύβι έλιωσε από την υπερβολική ζέστη και ως πυρακτωμένη λάβα κατέκαυσε τα σωθικά του τέρατος.
Εκτός από τη μυθολογία όμως, το ηφαίστειο προσέφερε και στην τέχνη: ο κ. Ντούμας στέκεται στην κατεργασία του μαρμάρου των κυκλαδικών ειδωλίων με ελαφρόπετρα, που υπήρχε άφθονη στην περιοχή και τους έδινε «λείες και απαλές απολήξεις». Επίσης οι μνημειώδεις τοιχογραφίες του νησιού με κατά κανόνα γαιώδους προέλευσης χρώματα, έγιναν από κοιτάσματα κόκκινων, πράσινων και κυανών ορυκτών.
Η αρχαιολογική σκαπάνη δείχνει τώρα και τις μετασεισμικές συμπεριφορές των κατοίκων, που επιβεβαιώνουν ότι στο Ακρωτήρι υπήρχε μια πολύ καλά δομημένη κοινωνία με αυστηρή πειθαρχία και ηθικές αξίες. Όπως αναφέρεται, οι Θηραίοι ανέσυραν τους νεκρούς των σεισμών από τα ερείπια και τους προσέφεραν αξιοπρεπή ταφή, όπως γίνεται και σήμερα. Επίσης, με μεγάλη πειθαρχία καθάριζαν τα ερείπια αυτά και ανοικοδομούσαν τα σπίτια τους. Η συγκέντρωση οικοδομικών υλικών από τις κατεστραμμένες οικίες «εφαρμοζόταν από πολύ παλιά και είχε γίνει θεσμός».
«Αν και δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι υπήρχε και εφαρμοζόταν κάποιος αντισεισμικός κανονισμός, εκείνο που είναι μάλλον βέβαιο, είναι ότι κάθε καταστρεπτικός σεισμός γινόταν κίνητρο μελέτης των ευπαθών μερών στις οικοδομές και στη λήψη πρακτικών μέτρων για την ενίσχυσή τους» λέει ο ομιλητής.
Η αποτελεσματικότητα των μέτρων αυτών οδήγησε σταδιακά στην δημιουργία κανόνων αντισεισμικής προστασίας η μη εφαρμογή των οποίων είχε τις συνέπειές τους. Μέσα από αυτές τις εμπειρίες και τις συνεχείς προσπάθειες βελτίωσης προέκυψε το σύστημα ενίσχυσης των τοίχων στα πολυόροφα κτήρια της τελευταίας περιόδου με ξύλινα πλέγματα. Τέτοια πλέγματα βεβαία δεν έχουν διασωθεί. Έχουν όμως μείνει τα κενά που άφησαν στους τοίχους μετά την αποσύνθεσή τους.